ThienNhien.Net – Có thể không gây nguy hại tức thời như các dạng tội phạm khác, song tội phạm môi trường lại để lại những hậu quả sâu rộng và lâu dài cho xã hội. Càng nguy hiểm hơn khi dạng tội phạm này vươn khỏi biên giới một đất nước, trở thành loại hình tội phạm có tổ chức xuyên quốc gia. Bài viết được trích từ báo cáo tại hội thảo “Tội phạm môi trường xuyên quốc gia ở Châu Á-Thái Bình Dương” tổ chức ở ĐHQG Úc ngày 27/03/2007 dưới đây sẽ cho bạn đọc cái nhìn toàn cảnh về những thách thức, chính sách và những bài học trong công tác phòng chống tội phạm môi trường xuyên quốc gia ở khu vực Châu Á-Thái Bình Dương.
Tổng quan
Khái niệm Tội phạm môi trường xuyên quốc gia (Transnational Environmental Crime) đề cập đến một loạt các hoạt động bất hợp pháp trong khai thác và buôn bán gỗ, động thực vật hoang dã; khai thác thủy hải sản; buôn bán các chất làm suy giảm tầng ôzôn; vận chuyển hóa chất và chất thải nguy hại; buôn bán sinh vật biến đổi gen và các vật liệu di truyền.
Xét từ góc độ toàn cầu, quy mô hoạt động của tội phạm môi trường xuyên quốc gia (TPMTXQG) dưới hình thức “chợ đen” có giá trị ước tính ngang với thị trường buôn lậu ma túy và vũ khí. Tính chất liên quốc gia của các hoạt động phi pháp nói trên ngày càng tăng do (1) có nhiều sản phẩm và hàng hóa được tạo ra một cách bất hợp pháp, sau đó lại được buôn bán trái phép qua biên giới; do (2) các hoạt động buôn bán của tội phạm môi trường (TPMT) vi phạm các công ước và luật pháp quốc tế như Nghị định thư Montreal (về các chất làm suy giảm tầng ozon) hay Công ước CITES (về buôn bán các loài động thực vật hoang dã nguy cấp) hoặc Công ước Basel (về vận chuyển các chất thải nguy hại); do (3) lợi nhuận và/hoặc các đối tượng phạm tội di chuyển từ quốc gia này sang quốc gia khác.
Một số loại hàng hóa được “rửa” và tiêu thụ hợp pháp ở các quốc gia có nền kinh tế minh bạch, trong khi đó một số loại khác lại được tiêu thụ lậu ở nơi có nền kinh tế kém minh bạch hơn.
Đường dây tội phạm với nhiều “mắt xích” kiểm soát lĩnh vực môi trường từ những hoạt động mang tính tự phát, quy mô nhỏ cho đến các loại tội phạm có quy mô lớn, có tổ chức, liên quan đến hoạt động rửa tiền và tham nhũng.
Ở khu vực Châu Á-Thái Bình Dương, TPMTXBG thực sự là một vấn đề nghiêm trọng. Chúng có thể dẫn đến suy thoái môi trường, ảnh hưởng đến sự phát triển bền vững, quản lý hàng hóa, công tác an ninh, cho đến tính nghiêm minh của các thể chế pháp luật, đến nền kinh tế của các quốc gia, thị trường, xã hội dân sự và cộng đồng địa phương.
Lẽ dĩ nhiên, đây không phải là vấn đề đơn thuần xảy ra ở các nước đang phát triển. Chính các quốc gia phát triển là nơi tạo ra nhu cầu và thị trường cho các sản phẩm và hàng hóa môi trường bất hợp pháp. Lợi nhuận từ các hoạt động phi pháp cũng được “rửa” ở các nước phát triển bởi các nhóm tội phạm, thậm chí bởi chính cả những người thừa hành luật pháp.
Trong khi các dạng tội phạm xuyên quốc gia khác như buôn lậu ma túy, vận chuyển vũ khí, buôn người và khủng bố được công luận và các nhà chính sách quan tâm, thì TPMTXQG ít được giới nghiên cứu và các nhà hoạch định chính sách quan tâm bằng, mặc dù chúng cũng tạo ra những thách thức tương tự.
Mặc dù đã có những nghiên cứu riêng rẽ về các dạng tội phạm môi trường, song vẫn còn thiếu sự thúc đẩy để tiến tới một sự quản lý toàn cầu hoặc cách tiếp cận dựa trên quan hệ quốc tế toàn diện để giải quyết TPMTXQG. Thêm vào đó, những thách thức và khó khăn vẫn còn tồn tại về cả nhận thức, chính sách, quản lý nhà nước cũng như các động thái ứng phó với TPMTXQG trong mỗi quốc gia và cả khu vực.
Những thách thức trong đối phó với tội phạm môi trường xuyên quốc gia
Tính chất phức tạp của TPMTXQG không phải là một vấn đề mới. Thách thức đầu tiên và có lẽ cơ bản nhất chính là sự phức tạp trong định nghĩa về TPMTXQG. Các hiệp định môi trường đa phương hiếm khi đề cập chi tiết những yếu tố cấu thành hành vi vi phạm hoặc phạm tội, thay vào đó chỉ là những cách tiếp cận chung chung về ngăn chặn hoặc điều chỉnh hành vi.
Những vấn đề phức tạp về định nghĩa nảy sinh một phần do các mâu thuẫn tồn tại trong hệ thống luật pháp của mỗi quốc gia. Mặt khác, sự phức tạp này cũng do sự chồng chéo giữa các chính sách môi trường và chính sách thực thi pháp luật, đặc biệt đối với các hoạt động có tính chất xuyên quốc gia.
Vụ phát hiện và bắt giữ 7 tấn ngà voi có nguồn gốc từ Tanzania tại cảng Hải Phòng vào ngày 06/03/2009. Ảnh: Báo Người Lao Động.
Thách thức còn nằm ở việc phân biệt các dạng tội phạm trực tiếp và tội phạm gián tiếp; phân biệt hành vi vi phạm pháp luật do nghèo đói của các cá nhân với hành vi vi phạm bởi doanh nghiệp, và các nhóm tội phạm có tổ chức. Nhiều ý kiến cũng cho rằng việc phân loại đơn thuần thành “tội phạm” hay “vi phạm” có thể bỏ qua các động cơ khác nhau và dẫn đến lọt lưới những tội phạm gây ra thiệt hại về mặt kinh tế-xã hội.
Vấn đề còn nằm ở việc phân định ranh giới giữa những hành vi vi phạm và tội phạm có liên quan đến các tập tục văn hóa lâu đời như phá rừng làm nương rẫy hay bắt cá bằng thuốc độc… Về một phương diện nào đó, không thể phủ nhận sự tồn tại của những tập tục truyền thống đó, nhưng cũng không thể mặc nhiên coi đó là một ưu đãi về văn hóa mà bỏ qua yếu tố vi phạm, hoặc ngược lại, xóa bỏ những tập tục đó vì đấy là hành vi vi phạm pháp luật.
Vấn đề cuối cần quan tâm là phải truy ra được những loại hàng hóa môi trường luân chuyển từ các quốc gia có nền kinh tế minh bạch thông qua hoạt động rửa tiền, sản xuất và tái xuất, đồng thời phải xác định được thời điểm mà các hàng hóa bất hợp pháp này trở thành hợp pháp.
Những thách thức nói trên dẫn đến tính phức tạp về mặt thể chế và quyền lực thi hành pháp luật xoay quanh việc trả lời câu hỏi “Ai là người có thể hành động và ai là người nên phải hành động?”. Một trong những vấn đề khó khăn mà các cơ quan thực thi luật định quốc gia và pháp luật quốc tế đang phải đối mặt là việc xác định rằng quyền lực pháp lý không chỉ ở phạm vi giữa các quốc gia mà còn ngay trong phạm vi của từng chủ thể (giữa chính quyền các địa phương, khu vực và quốc gia).
Thách thức khác đối với quyền tài phán là các vấn đề và mâu thuẫn nảy sinh giữa các cơ quan chính phủ, một bên là các cơ quan bảo vệ môi trường và một bên là hải quan và các cơ quan thừa hành pháp luật khác.Trên thực tế, vấn đề nói trên còn trở nên phức tạp hơn khi quyền lực pháp lý của khối tư nhân cũng tham dự vào việc giải quyết các thách thức của TPMTXQG.
Xem xét từ góc độ liên quốc gia, vấn đề thực thi pháp luật vướng phải khó khăn nhất ở việc thống nhất những tiêu chuẩn và quy ước khác nhau giữa các quốc gia. Trong thực tiễn, những vướng mắc trong việc thực thi pháp luật yêu cầu cần quan tâm hơn đến việc hỗ trợ lẫn nhau, thiết lập hệ thống các yếu tố cấu thành tội phạm chung, và thậm chí cả quy chế dẫn độ. Đây là những yêu cầu cần thiết để các cơ quan thi hành pháp luật và các tổ chức liên quan ở các quốc gia khác nhau có cơ chế chia sẻ thông tin tình báo và tạo điều kiện để thực hiện truy tố.
Tuy nhiên, còn có những thách thức nảy sinh từ chính quá trình thực thi và hành động trong thực tiễn và thường được gọi là tính phức tạp của việc gắn kết các bên liên quan. Thách thức này đề cập đến cơ chế quản lý yêu cầu các cơ quan thi hành pháp luật hay các thể chế chính sách xử lý TPMTXQG phải tập trung lôi kéo các bên tham gia như cộng đồng địa phương, người môi giới, các thể chế tài chính, các thương gia, các chủ tàu vận tải, chủ rừng … và toàn bộ người tiêu dùng trong chuỗi “mắt xích” kiểm soát tội phạm.
Hội thảo khu vực cũng đã đồng thuận rằng thông tin là một loại “hàng hóa” quan trọng trong cuộc đấu tranh chống TPMTXQG. Thông tin có thể ở nhiều dạng khác nhau và cơ quan thực thi pháp luật cần các loại thông tin cụ thể để có thể truy bắt và truy cứu các hành vi buôn lậu và vận chuyển bất hợp pháp liên quan đến hàng hóa môi trường. Như vậy, câu hỏi đặt ra ở đây là các dạng thông tin nào là cần thiết để trợ giúp cho các cơ quan thi hành pháp luật tập hợp lại, xử lý và luận giải thành các dạng thông tin hữu ích?
Ngoài ra, có một số thách thức quan trọng khác trong cuộc đấu tranh chống lại TPMTXQG cũng đã được khẳng định như sự quan tâm chưa đúng mức của chính quyền, giới truyền thông và cộng đồng tới TPMTXQG. Đây chính là kết quả của việc nhìn nhận TPMTXQG một cách sai lầm như một dạng tội phạm không có chứng cứ buộc tội; và đặc biệt bản thân cán bộ thực thi pháp luật cũng thiếu sự quan tâm đến TPMTXQG do thiếu hiểu biết chuyên môn, hạn chế về nhận thức hoặc do sự phân cấp ưu tiên mà họ phải thực hiện.
Bài học thực tiễn
Bài học về chính sách
Chính sách về tội phạm xuyên quốc gia cần nhấn mạnh vào các khâu ngăn ngừa, phòng chống và tiến hành truy tố. Tính linh hoạt và mềm dẻo của chính sách là hết sức quan trọng, nhưng khi triển khai cần phải phát huy lợi thế sử dụng kết hợp nhiều công cụ chính sách và pháp luật để truy tố tội phạm.
Điều đáng nói là tính mạch lạc của các khung luật pháp về TPMTXQG, vì vậy giữa các bộ luật liên quan cần phải xác lập được sự liên kết để đem lại hiệu quả cho việc thực hiện các hiệp định môi trường đa phương và các công cụ pháp lý khác của quốc gia, đặc biệt ở những tình huống mà khung chính sách và pháp lý bị “tê liệt”, không có khả năng ngăn chặn hoạt động của TPMTXQG.
Sự thiếu rõ ràng của chính sách còn được thể hiện ở việc đánh đổi giữa các lợi ích xã hội với việc tuân thủ những quy định pháp luật liên quan đến tội phạm môi trường xuyên quốc gia. Thậm chí, các quy định này có thể được áp dụng không công bằng, thiếu minh bạch hoặc coi nhẹ, thậm chí là bỏ qua.
Sự cân nhắc thận trọng về sử dụng các công cụ chính sách là rất cần thiết để quản lý hoặc thay đổi cán cân cung – cầu của những hành động vi phạm môi trường. Những động cơ có tính chất tiêu cực dưới các hình thức xử phạt cần được xem xét cân bằng với các động cơ tích cực như tạo ra các cơ hội về nguồn thu nhập thay thế cho cộng đồng địa phương. Nếu thiếu sự cân đối này, hệ thống xử phạt sẽ không đạt được hiệu quả cao, nhất là khi vi phạm pháp luật là do nghèo đói chứ không phải xuất phát từ lòng tham.
Những bài học khác chỉ ra rằng chính sách không đơn thuần là lĩnh vực thuộc phạm trù của chính phủ mà cần có sự tham gia của các đối tượng khác nữa. Ví dụ, với trường hợp khai thác gỗ bất hợp pháp, các chính sách về thu mua sản phẩm, quy chế về tiêu chuẩn sản phẩm, cấp giấy chứng nhận đều cần có sự tham gia của khối tư nhân, bao gồm cả các doanh nghiệp.
Bên cạnh đó, cần phải có thông tin và dữ liệu tốt hơn, gồm cả thông tin về phí tổn kinh tế của hoạt động tội phạm môi trường xuyên quốc gia, vì chúng là nhân tố quyết định trong quá trình xây dựng chính sách tốt và giúp thay đổi nhận thức của các bên liên quan về bản chất tội phạm môi trường cũng như chi phí, lợi ích và rủi ro đi kèm với chúng.
Các bên liên quan cần phải gây sức ép để đưa vấn đề TPMTXQG thành mối quan tâm cấp thiết hơn bằng cách lôi kéo sự chú ý ở cấp vùng và quốc tế, kết hợp hài hòa các cam kết vùng và quốc tế với việc triển khai chính sách về TPMTXQG, xây dựng “một tiếng nói chung” để giải quyết những vấn đề gây ra do sự khác biệt về thuật ngữ giải trình. Bài học ở đây là chính sách sẽ chặt chẽ hơn nếu nó được xây dựng dựa trên các định nghĩa rõ ràng.
Bài học về quản lý
Những bài học về quản lý nhấn mạnh tầm quan trọng của việc hợp tác nhằm giảm chi phí giải quyết các vấn đề, có thể vận hành ở cả cấp xây dựng và thực thi chính sách. Không chỉ là sự hợp tác chính thức giữa các chính phủ, mà còn là sự hợp tác giữa các cơ quan chính phủ theo cách chính thức hoặc không chính thức.
Kinh nghiệm quốc tế cho thấy sự hợp tác giữa các cơ quan của nhiều quốc gia thường mang lại nhiều thành công hơn khi có sự tham dự của một tổ chức trung gian quốc tế hoặc liên quốc gia. Tổ chức này có thể giúp thiết lập lộ trình trao đổi thông tin để phòng chống và thậm chí là truy tố tội phạm, tạo cầu nối để các cơ quan quốc gia khác nhau cùng chia sẻ kinh nghiệm, thảo luận chiến lược và đóng góp vào việc xây dựng chính sách.
Trong một số trường hợp, các tổ chức phi chính phủ lại có vai trò trung gian quan trọng, không nhất thiết phải là cơ quan liên chính phủ hoặc liên quốc gia đại diện. Phải nhận thấy rằng, vấn đề cốt lõi ở đây là cần phải có một cơ quan đầu não để thông tin và thuyết phục các bên tham gia, thiết lập cơ chế hợp tác liên ngành trong từng và giữa các quốc gia, tạo cầu nối để các cơ quan môi trường, hải quan, cơ quan thực thi pháp luật, và các cơ quan quản lý tài nguyên làm việc với nhau thông qua các cơ chế linh hoạt cho cả việc xây dựng chính sách và đối phó hành động.
Nhìn chung, quản lý trong đấu tranh TPMTXQG đòi hỏi có sự tham gia tích cực của cả xã hội dân sự, các tổ chức phi chính phủ, khối tư nhân cũng như các cơ quan nhà nước.
Bài học về phương thức hoạt động
Một số bài học ở trên đã nói rõ tầm quan trọng của việc hợp tác giữa các cơ quan bao gồm chia sẻ thông tin, kiểm soát và thực thi pháp luật; tầm quan trọng của việc quan tâm đến các dạng tội phạm thứ cấp như rửa tiền, tham nhũng và trốn thuế; sự cần có khung pháp lý cho phép khả năng truy cứu thành công. Vấn đề quan trọng ở đây là phải xây dựng và thúc đẩy mối quan hệ phối hợp hành động giữa bản thân các cơ quan chính phủ với nhau, với khu vực tư nhân và xã hội dân sự.
Các nội dung đào tạo và nâng cao năng lực nhằm ứng phó với TPMTXQG cũng là những vấn đề hết sức quan trọng. Nhu cầu đào tạo có ở tất cả các bộ phận từ cán bộ hải quan, cán bộ điều tra, đến cơ quan công tố và tòa án. Đào tạo cũng chính là phương thức nâng cao năng lực địa phương trong việc quản lý nhà nước và thực thi pháp luật, không chỉ đối với cán bộ chính quyền mà cả cộng đồng địa phương và xã hội dân sự.
Nâng cao nhận thức về giá trị thị trường có thể là một chiến lược thành công để khuyến khích giới doanh nghiệp tham gia, đồng thời tạo sức ép cho những thay đổi trong các chính sách thu mua hàng hóa. Quá trình nâng cao nhận thức cũng nên tập trung vào hoạt động giáo dục cộng đồng và khuyến khích sự thay đổi trong phong cách tiêu dùng.
Những hướng nghiên cứu tiếp theo
Tính đến nay, hoạt động tội phạm môi trường xuyên quốc gia ngày càng gia tăng, với nhiều thủ đoạn tinh vi và nguy hiểm hơn. Để xây dựng được một khung chính sách và kế hoạch hành động phù hợp, hiệu quả giải quyết vấn đề này, ngoài việc tiếp thu các bài học kể trên, nhiều nhà nghiên cứu đã tiếp tục đưa ra những hướng nghiên cứu mới để bổ sung, củng cố và hoàn thiện chúng. Một số hướng nghiên cứu đáng chú ý được đề xuất như sau:
- Nghiên cứu những điểm tương đồng cũng như những khác biệt giữa TPMTXQG với các dạng tội phạm xuyên quốc gia khác để xây dựng được các chính sách và chiến lược hành động phù hợp, hiệu quả trong giải quyết vấn đề này.
- Nghiên cứu về tính hiệu lực và hiệu quả của việc giải quyết – ứng phó với vấn đề TPMTXQG thông qua các mạng lưới phối hợp.
- Nghiên cứu các phương pháp nâng cao khả năng xác định chứng cớ phạm tội của TPMT
Bài viết này trích từ báo cáo hội thảo Tội phạm môi trường xuyên quốc gia ở Châu Á-Thái Bình Dương tổ chức tại Trường Đại học Quốc gia Úc ngày 27 tháng 3 năm 2007. Báo cáo do TS. Lorraine Ellioit biên tập. TS. Lorraine Ellioit là nghiên cứu viên cao cấp về tội phạm môi trường xuyên quốc gia tại Khoa Quan hệ Quốc tế, Viện nghiên cứu Châu Á-Thái Bình Dương, Đại học Quốc gia Úc.
